Cultuur, historie en onderwijs in Ethiopië

Dinsdagavond 23 januari liep ik naar buiten bij het vliegveld van Addis Ababa. Het was er aanzienlijk koeler dan in Sierra Leone, 15°C in plaats van 30°C. Overdag aangenaam warm (een graad of 24), maar ’s avonds koelt het af op deze hoogte van 2.355 meter boven zeeniveau. De contactpersoon van EKHC stond me op te wachten (hij was er ’s ochtends ook al, had zich vergist...). Hij bracht me naar SIM guesthouse. Onderweg daar naartoe begon het me al duidelijk te worden dat de gemaakte plannen grondig werden gewijzigd. Ik zou twee dagen met hen doorbrengen, om drie locaties te bezoeken. Hij had andere vergaderingen gepland en de auto was niet beschikbaar en er waren veiligheidsrisico’s en ik kon niet wegrennen als dat nodig mocht zijn...

De rit naar het guesthouse, op de late avond, gaf me een eerste indruk van de stad, met moderne hoogbouw belijnd met lichten. Het guesthouse was een prettige verblijfplaats. Gericht op misionarissen. Een grote, gezamenlijke ruimte met boekenkasten en zelfs een piano. Gezamenlijk ontbijt, strict om half 8... Algauw kennis gemaakt met de kok, manager en chauffeur.

Het guesthouse is gelegen tegover Black Lion hospital, waar ik al over had gelezen. Daar zou een pinautomaat moeten zijn, dus na mijn eerste overnachting liep ik de straat op. Het was me echter niet duidelijk hoe ik het terrein op moest komen of waar ik moest zijn. Dus heb ik maar een ronde om het terrein gelopen. Daarbij kwam ik langs Derg monument, een gedenkteken aan het communistische regime nadat keizer Haile Selassie was afgezet. Ik trok wel de aandacht tijdens mijn wandeling, al kon ik weinig verstaan van wat er tegen me gezegd werd, afgezien van een huwelijksaanzoek in het Engels... Veel bedelende kinderen die met me meeliepen.

Ik gaf aan de manager door hoe laat mijn reisgenoten zouden aankomen, zodat de chauffeur ze van het vliegveld kon halen. Ze noteerde echter een ander tijdstip dan ik noemde. In Ethiopië houden ze er andere tijden op na. Als het volgens onze berekening 8 uur ’s ochtends is, noemen zij het 2 uur. Ook hebben ze een andere jaartelling. Ik ging terug naar het jaar 2016.

Rond de middag werd ik opgehaald door EKHC. Eerst naar de bank, Commercial Bank. Bij de pinautomaat kreeg ik geen geld. Rugzak inleveren en de bank zelf in. Een mooi, rond gebouw. Binnen kon ik uiteindelijk een bedrag opnemen, met een lage limiet. Daarna reden we langs Mexico square en het hoofdkantoor van de African Union. Addis Ababa vervult een belangrijke functie in de regio. Mooi om in het echt te zien waar ik al veel over gelezen had. We hadden lunch bij Au-thopia, waar ik voor het eerst kennis maakte met injera. Dit is gemaakt van teff, wat alleen in Ethiopië verbouwd mag worden. Het is een soort plat, rond stuk deeg, wat eruit ziet als een pannenkoek maar een zure smaak heeft. Daarbij wordt vlees of groente geserveerd. Het is de bedoeling om stukjes van het deeg af te scheuren en te gebruiken om de saus, vlees en groente op te eten, met de handen dus, zonder bestek. Ik had wel wat uitleg nodig om het in de vingers te krijgen (letterlijk en figuurlijk). Het smaakte prima maar de methode was wennen.

Tijdens de lunch voegde zich nog iemand van EKHC zich bij ons, om over de samenwerking te spreken. Die is in principe afgerond. Ik kwam enkel een evaluerend bezoek brengen. Daarna gingen we naar het kantoor van EKHC, Ethiopian Kale Heywet Church. Dit is een grote organisatie, het nationale kantoor van deze kerken. Ze werken door het hele land op het gebied van onderwijs, water, livelihoods en landbouw.

De volgende dag werd ik wakker met het geluid van een moskee of kerk. Er was nu een andere gast dus werden we samen aan het ontbijt gezet. Daarna kwam EKHC me halen om slechts één van de drie locaties te bezoeken. We reden naar Sebeta, zo’n 30 kilometer ten zuidwesten van Addis Ababa. De meeste scholen worden gerund door de overheid, die ook de salarissen betaalt. Het onderwijssysteem bestaat uit twee jaar kleuterklas, 6 jaar basisschool, 2 jaar junior middelbare school, 4 jaar senior middelbare school. Daarna kan een leerling naar de universiteit, of beroepsonderwijs.

In Ethiopië worden maar liefst 86 verschilende talen gesproken. Voorheen werd er voornamelijk in het Amhaars les gegeven. In 1994 is dit veranderd. Sindsdien moet er in plaatselijke talen worden lesgegeven. Op de middelbare school wordt nu meer gebruik gemaakt van Engels. Wat ontzettend complex dat burgers van één land zoveel verschillende talen spreken, zonder verenigende, gezamenlijke taal. Bovendien maken de talen gebruik van verschillende alfabetten. Dat maakt het nog ingewikkelder.

Ik keek om me heen, naar hoogbouw, een spoorweg, paard en wagen tussen de auto’s op straat. Ik vroeg naar de huidige conflicten. Ethiopië heeft in de historie al heel wat conflicten gekend. Het lijkt me ookheel lastig om eenheid te vinden met zoveel verschillende volkeren en talen. Volgens mijn gesprekspartner heeft het conflict te maken met macht, op dit moment vooral tussen de groepen Oromo en Amharen. De een wil niet dat de ander over hen regeert. Ook de Tigray (uit het noorden) zijn hierbij betrokken. De ene groep is groter dan de ander en wil daarom meer te zeggen hebben in de overheid. De een heeft tegen de ander gevochten. Tegelijk wordt er onderling ook getrouwd. Een aantal willen een onafhankelijke staat worden. Eritrea en Djibouti zijn in 1993 en 1977 afgesplitst van Ethiopië.

De kerk is eveneens betrokken en nu raakt het conflict ook de kerk, om dezelfde redenen. De Oromo en Amharen willen elk inbreng hebben en hun eigen afdelingen. Zelfs het leger is verdeeld per bevolkingsgroep. Dat werkt verdeling en conflict in de hand. Alle leiders van het land, op één na, zijn leden van de Orthodoxe kerk geweest, de grootste kerk van Ethiopië. Er zijn eveneens veel moslims, wat te zien is aan de aanwezigheid van moskeeën en kleding, gesluierd of in burka.

Onze bestemming was Kale Heywet Church Sebeta Children Centre in Sebeta. In 2012 en 2015 zijn hier twee gebouwen neergezet, met elk twee lokalen en andere lesruimtes. In 2013 zijn er op drie locaties in de omgeving latrines gebouwd. Op het terrein staat een kindertehuis waar op dit moment 27 wezen verblijven, allemaal meisjes. Verder staat er een basisschool, die bestaat uit de twee gebouwen die door World Servants zijn gebouwd. Ik ging in gesprek met de manager van de compound, de vier docenten en de directeur van de school. Maar eerst werden we voorzien van koffie, die zelfs ik als niet-koffie drinker niet kan weigeren. Er wordt veel koffie geproduceerd (en gedronken) in Ethiopië. Het is een heel ritueel om de koffie te bereiden, vanaf het roosteren van de koffiebonen tot het opdienen van de koffie.

De school is opgericht in 2006 en begon met kleuteronderwijs. In die tijd waren er weinig andere scholen in de omgeving. Sindsdien is de omgeving sterk veranderd. De urbanisatie is goed merkbaar, gezien de korte afstand tot de hoofdstad. De school biedt nu les aan groep 3 tot en met 6, met een totaal van 120 leerlingen. De overheid voorziet hen van een lunchprogramma. Ouders betalen geen schoolgeld voor deze school, die door de kerk wordt gerund. De salarissen van de docenten worden eveneens door de kerk betaald. Inmiddels zijn er ook andere scholen in de nabije omgeving.

Voordat de kinderen deze dag naar huis gingen, namen we een kijkje in alle lokalen. Op de borden stond de datum van deze dag: 26-05-2016. Lessen vinden plaats van 2:00-6:30, oftewel van 8:00-12:30. Het is even rekenen. Ik bekeek de toiletten en een ruimte waarin wat muziekinstrumenten lagen die de leerlingen van koeienhuid hebben gemaakt.

Tijdens ons bezoek werd geoogste en gedroogde teff bewerkt door ossen, om het kaf van het koren te scheiden. Op het terrein bij de school wordt teff verbouwd en ook aardappelen. Die konden we proeven, want we kregen gekookte aardappelen aangeboden. De schil eraf en opeten, eventueel met peper. Terwijl we zo een hete aardappel stonden te eten op het buitenterrein, waar het gras geel was van de droogte, vroeg ik de leraren waarom ze hadden besloten om leraar te worden. Ze geven graag les.

We bezochten eveneens de drie locaties waar toiletten zijn gebouwd. Eerst naar een grote basisschool, waar toiletten en douches zijn gebouwd. Een aantal deuren ontbraken. We staken een spoorweg over. Ik zag mensen op het spoor lopen, de spoorweg volgend. Ezels zijn hoog opgeladen met hooi. Toen we gingen tanken, stond er een rij bij de pomp. Een rij ezels wel te verstaan...

De volgende reeks toiletten zijn eveneens bij een school gebouwd, maar ze staan een heel eind van de school af. Er zit meer dan een voetbalveld aan ruimte tussen. Inmiddels heeft Coca Cola er nog meer toiletten bijgebouwd, plus een nieuw gebouw voor de school zelf. Hier waren bijna helemaal geen deuren meer voor de toiletten. Het was er heel droog, dor en geel. Mooi zicht op bergen, die er ook zo dor uitzien. In een van de toiletten hier was een geit gevallen... Dat toilet is veranderd in een groot gat.

Het derde toiletblok staat langs de weg. Deze openbare toiletten waren gebouwd in een tijd dat niet iedereen latrines bij hun eigen huis had. Inmiddels is dat veranderd. De toiletten worden nog gebruikt door kerkgangers en voorbijgangers. Alleen worden ze door niemand schoongemaakt, dus ze waren extreem vies.

We stopten in Sebeta voor een late lunch. Uiteraard kozen ze een restaurant op de 3^e verdieping (Zoe café), dus ik kon me weer enkele trappen op worstelen. Ik kreeg een interessante, verse vruchtensap bestaande uit een laag mango, avocado en papaja. De mannen bestelden injera met rauw vlees. Er komt één bord waar iedereen van eet. Alleen leek het me niet zo’n goed idee om rauw vlees in m’n maag te stoppen.

Toen we vertrokken, bleek dat mijn begeleider iets was vergeten bij de school. Het werd hem nagebracht en de manager zou gelijk opgehaald worden. Dus stopten we bij nog weer een ander restaurant, waar de vrouw van de manager werkt. Daar heb ik de lekkerste thee ooit gehad: ananasthee. Heerlijk. Mijn smaakpapillen kregen heel wat te verwerken, maar hier waren ze wel heel blij mee.

Het is heel boeiend om te leren over nieuwe landen die ik mag bezoeken en ik neem alles belangstellend in me op. Het is tegelijk een heleboel informatie. Het hoofd zit soms vol. Zelfs iemand begroeten is een nieuwe les, want hier gaat dat met een handdruk en door de bovenarm/schouder tegen elkaar aan te drukken.

We reden terug naar Addis Ababa. Het is zomer in Ethiopië in deze maanden. We spraken over natuurrampen. In Ethiopië is dat vooral droogte en soms overstromingen. Er zijn dammen gebouwd om te helpen met water. We reden langs Merkato en door het financieel centrum, met hoogbouw. Aan het einde van de middag werd ik weer afgezet bij SIM guesthouse.

Vrijdagavond zouden zich twee reisgenoten uit Nederland bij me voegen. We hadden afgesproken dat ik de voormalige partner (EKHC) alleen zou bezoeken en met z’n drieën zouden we naar de huidige partner gaan. Vrijdag zou ik wat potentiële culturele uitjes ondernemen, want ook dat maakt deel uit van de groepsreizen. Een chauffeur van het guesthouse ging met me op pad. Eerst naar Holy Trinity Cathedral. Ik moest entrée betalen en kreeg een gids mee. Er zit een museum bij maar het ging mij om de kathedraal zelf. Die wordt echter grondig gerenoveerd en was gesloten voor bezoek. Ernaast ligt een begraafplaats waar voormalige leiders van het land begraven liggen en beroemde mensen. Keizer Haile Selassie heeft de kathedraal gebouwd om de Ethiopische overwinning op Italë te herdenken, van de jaren ‘30. De gids zei dat de bouwlieden met koffiepauze waren, dus nam hij me toch mee naar binnen. Dat was wel heel bijzonder. Zo kon ik toch de sarcofagen zien waar Haile Selassie en zijn vrouw begraven liggen. De sarcofagen bestaan uit drie onderdelen, die elk iets anders betekenen. Erop geschreven staan de namen van de keizer en zijn vrouw. De doodsoorzaak van de keizer is onduidelijk. Officieel is hij overleden aan de complicaties van een ziekte. Maar het is waarschijnlijker dat hij is vermoord.

De meeste glas in lood ramen waren afgedekt. Het is een prachtig gebouw, ook al staat het in de steigers. De gids nam me mee naar oude kerken achter de kathedraal. In het ene gebouw is een museum gevestigd. Het andere is een typische, ronde kerk, gebouwd in 1880. Er is ook een gedenkteken en massagraf voor martelaars die zijn gedood tijdens het Derg regime. De gids vertelde me over de taal Ge’ez, die nog steeds gesproken wordt door geestelijken. Ik was de enige toerist, zowel hier als op andere plaatsen die ik bezocht.

Vandaar reden we naar Entoto park. We kwamen langs de Amerikaanse ambassade, wat ook hier een enorm gebouw is. Overal dezelfde bouwstijl; Haïti, de Dominicaanse Republiek, Sierra Leone, Ethiopië. We reden de bergen in. Vrouwen liepen de hellingen af, met enorme houtstapels op hun ruggen gebonden, zo breed dat ze de halve rijbaan in beslag namen. Bij Entoto is een uitzichtpunt, vanwaar je uitkijkt over de stad Addis Ababa. Het was heiig en dus was het zicht beperkt, maar het was een mooi punt om de stad te bekijken.

Op advies van de chauffeur bezocht ik Menelik paleis, vlakbij het uitzichtpunt. Ook hier kreeg ik een gids mee, die veel informatie deelde en zeer behulpzaam was. Volgens hem is de Mariam kerk die ik voor me zag de oudste kerk van Ethiopië, in 1877 gebouwd, en de eerste achthoekige kerk. Een mooi gebouw, met de vlag van Ethiopië eromheen gedrapeerd. De hele dag door komen er mensen bij de kerken, om te bidden. Ik kon niet naar binnen, maar er werd me verteld dat de zitplaatsen afhankelijk zijn van de positie van de persoon. Naast de grote kerk staat een klein kerkje wat als eerste door keizer Menelik was gebouwd. Er staat eveneens een klokkentoren. Beide zijn gebouwd met kalksteen, zonder cement of betonijzer. Indrukwekkend.

De orthodoxe kerk is onderdeel van de koptische kerk. Het symbool van de leeuw betekent dat een gebouw koninklijk is. Naast de kerk staat een mausoleum. We liepen een pad af naar de voormalige woning van Menelik. De gebouwen verkeren nog in goede staat, ondanks de ouderdom en bouwmethodes. De gids wees me op het dak, gemaakt uit samengevlochten houtpatronen, bamboe. Hij nam me mee naar binnen, naar de eetzaal en de provisieruimte. Vlees werd op koeienhoorns aan de koele wanden gehangen. In een grote zaal was een podium voor Menelik en zijn vrouw. Gasten kwamen binnen door verschillende deuren. De ingang van de bedienden was lager, zodat ze buigend binnenkwamen. Er stonden potten van klei voor de opslag van bier, houten vaten, materiaal om bier te brouwen. De ster van David was verweven in het dak. Buiten wees de gids me op de eerste eucalyptusboom die uit Australië is meegebracht. Er zijn eveneens olijfbomen, van een soort die geen vrucht draagt.

Daarna bezochten we het museum. De gids nam de tijd om elk voorwerp toe te lichten. Kleding van de koninklijke familie. Heden ten dage dragen mensen witte kleren voor reinheid. Kruisen. Iconen, ook van andere landen. Geld, beginnend met gouden munten en dan naar Birr, de huidige munteenheid. Birr betekent zilver. Schilderijen die mensen afbeelden met grote ogen en kleine monden, om de wijsheid te laten zien van meer luisteren dan spreken. Oude Bijbels, inclusief geïllustreerde versies. Stokken om op te leunen als je moe wordt. Het verhaal van Queen Sheba en Salomon, die een zoon kregen en Davids vorstenhuis naar Ethiopië brachten. Muziekinstrumenten. Wierook. Gewoven manden. Een schilderij van Maria die je aankijkt ongeacht in welke hoek je staat in verhouding tot het schilderij; 3D van 1500 jaar oud. Als je ergens te gast wordt gevraagd, kan de gastheer je voeren (letterlijk).

Van hier gingen we naar Addis Ababa University compound. Een prachtige entrée. Volop bomen op het terrein. Ik bezocht het etnologisch museum, wat gehuisvest is in het voormalige presidentiële paleis, waar keizer Haile Selassie woonde. Er was een tentoonstelling van andere Afrikaanse landen, Rastafari. Er stond een opgezette leeuw die van Haile Selassie is geweest. Er was een tentoonstelling van de levenslijn van geboorte via jeugd naar volwassenheid en dood en na de dood. Uitleg over overgangsrituelen, het overbrengen van kennis, verhalen, huwelijk, geloof, conflict resolutie, oorlog, handwerk, teff, jagen, koffie, orthodox Christendom. Tot slot betrad ik de slaapkamer en badkamer van de keizerin en ook die van de keizer. Zijn bed en bureau staan er nog. Heel bijzonder. Ik heb zoveel over hem gelezen. Hij werd afgezet in het jaar 1974. Op de bovenste verdieping was nog een galerij met kruisen en iconen. Bijzonder dat dit gebouw op een universiteitscampus staat.

We reden verder naar St. George kathedraal, maar daar was een dienst gaande. De chauffeur moest z’n kinderen van school halen en bracht me terug naar SIM guesthouse. Aan het einde van de middag waagden we nog een poging. Tegen die tijd was het een stuk drukker op de weg. We kwamen na vijven aan, na sluitingstijd, maar een priester was graag bereid me een snelle toer te geven. De schoenen uit om de kerk in te gaan. Mensen stonden buigend en de muren kussend om de kerk. Binnen liggen tapijten op de vloer. Iedereen staat tijdens de diensten. Volgens de priester krijg je door gebed automatisch kracht om twee uur lang te staan. Hij liet me de stokken zien die gebuikt worden om op te leunen bij vermoeidheid (toch wel blijkbaar...) maar ook symbool staan voor de stok van Abraham. Er zijn trommels van stierenhuiden, om bij te zingen. In het midden staat het heilige der heiligen, waar alleen de priesters naar binnen mogen. Er binnen bevindt zich een kopie van de tien geboden. Volgens de overlevering zijn de originele stenen met de tien geboden naar Ethiopië gebracht. Aan alle vier de kanten zijn muurschilderingen aangebracht. Heel mooi. Overal zit een verhaal achter. Schilderijen en mozaïeken. De geboorte en dood van Jezus. De ontmoeting tussen koning Salomon en koninging Sheba. De kroning van Haile Selassie, die in deze kerk tot keizer werd gekroond. De kerk is in 1896 gebouwd.

De priester nam me ook mee een museum in naast de kerk. Hij wilde met me op de foto bij een standbeeld van een bisschop die door de Italianen is gedood. Een kerkbel is geschonken door Rusland, door de orthodoxe kerk daar. Iconen zijn geschonken door de Griekse kerk. Een bijzondere afbeelding van Maria die Ethiopië in haar handen houdt, met tranen, voordat Eritrea, Djibouti en Somaliland zich afsplitsten. Oude Bijbels, geschreven op geitenhuiden. Een gewoven mand om injera in te bewaren of te serveren. Addis Ababa betekent ‘nieuwe bloem’.

Verwonderd keerde ik terug naar het guesthouse, een oase van rust temidden van een drukke stad vol geluiden. Intrigerend, boeiend, interessant, overweldigend. Wat een indrukken.

Er stond avondeten voor me klaar in het guesthouse. Maar toen ik naar beneden liep om te eten, trof ik twee mannen aan die mijn eten opaten... Ik heb ze vriendelijk gegroet en ben maar weer vertrokken. Ik kon er wel om lachen, hoewel het feit bleef dat ik nu geen eten had.

Door vertraging van de eerste vlucht hadden de beide mannen die zich bij me zouden voegen hun aansluiting naar Addis Ababa gemist. Nu zouden ze pas zaterdagavond aankomen. Dus onze planning werd gelijk omgegooid, want het was de bedoeling dat we zaterdag naar Sodo zouden rijden. Inmiddels waren er meer gasten bijgekomen in het guesthouse. Een vader en zoon uit Australië, die in de jaren ’50 in Ethiopië woonden. Een vrouw uit Zwitserland die ook vroeger in Ethiopië gewoond heeft en voor het eerst na 15 jaar terugkwam. Ze was verbaasd door de grote verschillen. Hoogbouw, grotere steden. Zaterdagochtend vroeg de kok me hoe mijn avondeten had gesmaakt. We hebben er samen om gelachen dat andere gasten mijn eten hadden opgegeten.

Deze dag gebruikte ik om nar de bank te gaan en nog een ronde door Addis Ababa te maken. We reden langs Friendship Park en Unity Park. Mooi uitzicht op de stad. Daarna een bezoek aan Red Terror Martyrs Memorial Museum. De gids liet me bij de ingang een tekst lezen over een moeder die vier kinderen is verloren in één nacht, tijdens het Derg regime. Ze sprak bij de opening van dit museum. De gids begon met de geschiedenis van Haile Selassie, die 44 jaar lang het land geleid heeft. Aan het einde van zijn bewind (begin jaren zeventig) heerste er ernstige hongersnood in Ethiopië. Een Briste journalist deelde de beelden van de honger in 1974. Studenten protesteerden. Taxichauffeurs staakten wegens hoge brandstofprijzen. Gedurende zijn heerschappij bouwde Haile Selassie weinig universiteiten en ziekenhuizen. 200.000 mensen stierven tijdens de hongersnood van de jaren ’70. In 1974 werd Haile Selassie afgezet, meegenomen in een Volkswagen, in plaats van z’n eigen bepantserde Mercedes. Later is hij waarschijnlijk gewurgd. 23 jaar lang was zijn lichaam ergens verborgen. Daarna is hij herbegraven in de Holy Trinity Cathedral.

Toen de keizer werd afgezet, werden 200 overheidsfunctionarissen gearresteerd. Al eerder was er een mislukte coup gepleegd, toen de keizer in het buitenland was. 60 overheidsbekleders werden in één nacht vermoord, zonder enige vorm van rechtszaak. Het militaire regime nam onmiddellijk de macht over. Derg kwam met een socialistisch bewind. De leider kondigde aan dat hij alle vijanden van de staat zou doden, waarbij hij een fles met bloed de menigte in gooide om zijn woorden kracht bij te zetten. Studenten werden gedwongen om de stad te verlaten en op het platteland te wonen, onder het mom van socialisme maar in werkelijkheid om de protesten van studenten de kop in te drukken. Mensen werden gedwongen te verhuizen naar andere delen van het land, wat bijdroeg aan racisme, ziekte en honger. Dorpen werden gebombardeerd. In die periode werden mensen om het minste of geringste gearresteerd, gemarteld en gedood. Hun lichamen werden op straat achtergelaten als waarschuwing. Familieleden moesten betalen voor de kogels die gebruikt werden om iemand te vermoorden, voordat het lichaam werd vrijgegeven.

We zagen voorbeelden van martelmethodes. Je zou spontaan over je nek gaan. Afschuwelijk. Mensen vastgebonden aan een stok, kregen urine of uitwerpselen in hun mond gedrukt en werden geslagen met een stok. De gids is zelf ook gemarteld in die periode. Aan de muren hingen foto’s van slachtoffers van het regime. Een geschatte 500.000 mensen werden gedood, veel meer dan het aantal dat stierf tijdens de hongersnood. Als ze de hongersnood als reden gebruikten om de macht over te nemen, waarom vermoordden ze zelf dan zoveel meer mensen? Macht is een gevaarlijk iets.

De gids wees op een van de foto’s in de lange rij. Zijn broer, gedood door het Derg regime. Zelf heeft hij 7 jaar in de gevangenis gezeten. Daarna heeft hij gestudeerd, maar hij besloot om zich te wijden aan het werk in het museum, omdat zoiets nooit meer mag gebeuren. Hij nam ons mee een zeer luguber vertrek in. Hier bevindt zich een deel van een massagraf. In vitrinekasten liggen schedels en botten, sommige met naam en foto erbij, andere onbekend. We zagen schilderijen die manieren uitbeelden waarop mensen gedood werden, zoals vrachtauto’s een ravijn inrijden.

Heftig, indringend. We zijn broeders en zusters, zei de gids. Telkens weer conflicten, ook heden ten dage. Wat doen we elkaar aan? Daar word je stil van, dat raakt. Genoeg indrukken voor de dag.