Leren en observeren in Oeganda

We waren gebleven in Oeganda, een land op de evenaar met een bevolking van 45 miljoen inwoners en een hoofdstad van 1.5 miljoen inwoners. Woensdag 8 februari moesten er wat video’s opgenomen worden voor World Servants, waar mijn reisgenoot Anne voor zorgde. Intussen vroeg Peter of ik meeging om zijn rijbewijs op te halen. Dat is slechts een jaar geldig. De chauffeur vertelde dat hij uit het zuidwesten komt, waar meer bergen zijn, het klimaat koeler is en dus ook de landbouwproductie anders. Het gebied staat bekend om Ierse aardappelen, bonen, wortels, kool. De grond is zeer vruchtbaar. De chauffeur heeft al sinds 1982 voor AEE gewerkt. Openbaar transport is er weinig in het gebied waar wij waren, dat gebeurt meestal via motor taxi’s.

Deze dag begonnen we in Amazu (Omoo), waar in de zomer eveneens een groep jongelui uit Nederland naartoe zal gaan. Drie kleine gebouwen kunnen als accommodatie dienen voor de groep. Er werd lesgegeven in een klein, rond gebouwtje. Het was de eerste schoolweek, waardoor er nog niet veel leerlingen waren. De eerste week staat bekend als een weinig serieuze week, die meer gebruikt wordt om schoon te maken en voorbereidingen te treffen, waardoor vele leerlingen die week nog thuis blijven. Hier was alleen een kleuterschool.

Dit keer kwamen we bijeen in de kerk, in plaats van onder een boom. Er waren eveneens afgezanten van organisaties voor gehandicapten. De overheid heeft ook vertegenwoordigers voor mensen met een handicap, maar over het algemeen worden gehandicapten beschouwd als een vloek, thuisgehouden en gaan ze niet naar school.

Peter zei dat we in liefde kwamen en zelfs Lugbara hadden geleerd... Zo worden de verwachtingen wel hoog gesteld. Het lukte me in het Lugbara voor te stelen, tot groot gelach en hilariteit van de aanwezigen. Het wordt gewaardeerd als je de moeite neemt om enkele woorden in hun taal te leren. Dat is het minste wat ik kan doen. Als ze het ergens mee eens zijn, wordt er instemmend geklapt.

Na het gesprek liepen we naar het beoogde bouwterrein. Er wordt al druk gewerkt aan het klaarmaken van bakstenen. Die worden met de hand gemaakt. De kwaliteit verschilt enigszins in verschillende plaatsen in het land, afhankelijk van de grondsoort. Er is een waterput vlakbij de school, waar op een bord staat dat in dit dorp mensen niet hun behoefte doen in de openlucht.

Een mooie omgeving, beetje meer heuvelachtig. Zo reden we naar Anguru. In 2020 zou hier een groep naartoe. Wegens COVID-19 ging dat niet door. Ook in 2021 konden groepen niet reizen, dus is de kleuterschool uiteindelijk gebouwd zonder groep. Het gebouw was nog niet helemaal af, met name de vloeren, veranda, en latrines. De kinderen kregen voorheen les in de kerk.

Vervolgens door naar Cinya, waar vorig jaar een groep heeft meegebouwd aan een kleuterschool. Hier werd gewerkt tijdens ons bezoek. De dakspanten werden gelegd. Latrines zijn halfgebouwd. Er werd met de hand beton gemixt, er werden muren bepleisterd. Het is de bedoeling dat zowel de school in Anguru als in Cinya eind maart afgerond worden en dan klaar zijn voor gebruik.

Ik werd gewezen op een ‘shea tree’, voor de productie van ‘shea butter’. Daarna gingen we op bankjes onder een boom zitten, met school personeel mooi in uniform gekleed. Hier werd eerst gezongen, voorafgaand aan het gebed. Elke keer als we kennismaken met mensen en hen begroeten, wordt uit respect de rechterhand geschud en tegelijk met de linkerhand de eigen rechterbovenarm vastgehouden.

Na dit gesprek reden we naar het kantoor van AEE in Arivu. Het gereedschap werd gecontroleerd. Ik ging even met Mary mee naar huis, aangezien ze vlakbij kantoor woont. Na een lunch op kantoor reden we naar Arua.

De huizen langs de weg zijn in ronde of rechthoekige vormen gebouwd, rieten daken, kleine huizen, soms meerdere bij elkaar. Van jongens wordt verwacht dat ze hun eigen huisje bouwen als ze 18 jaar worden, op het erf van hun ouderlijk huis. Meisjes blijven tot hun trouwen bij hun ouders. Doden werden voorheen in een huis begraven, waar de levenden bleven wonen.

In Arua haalden we ergens honing op, gemaakt door een neef van Peter. Het is stoffig op de onverharde zandpaden. In sommige plaatsen werden we verwelkomd door de vrouwen met een geluid dat moeilijk te omschrijven is.

Donderdag 9 februari verlieten we Arua. Er was geen water die ochtend, een algeheel probleem in het dorp, volgens de receptionist. Met een flesje water kom je ook een heel eind. De thee met gember en melk smaakte prima. We zaten in de tuin van het hotel voor een debrief van onze tijd in Arua. Daarna nog een boodschap halen in Arua en vervolgens naar het kantoor van AEE in Arivu. Daar moesten we een kort beleefdheidsbezoek brengen aan de community development officer van het district, vlak naast het kantoor dat AEE van hen huurt.

We reden naar Pakwach (wat betekent: de plaats van luipaarden), waar mensen langs de weg stonden met houten pijl en boog of andere figuren te koop, handgemaakt. De kraanvogel is het nationale symbool van Oeganda. Vlak na Pakwach sloegen we af naar Murchison Falls National Park. Er verscheen een driehoekig bord aan de kant van de weg om ons te waarschuwen voor overstekende olifanten. Prompt waren er olifanten te zien vlak naast de weg. Eentje had een vogel op z’n rug en stak inderdaad rustig de weg over. We hebben een paar antilopes gezien, bavianen, nog meer olifanten, een ander dier waarvan ik de naam niet ken.

We sloegen af naar Murchison Falls. Bij de parkeerplaats zagen we wel de Nijl, maar nog geen watervallen. Via een pad liepen we naar dit schitterend stukje schepping, heel mooi, wat een prachtige natuur. Met bruisend geraas perst de Nile zich tussen een paar rotsen door en valt in de diepte. We werden nat gespetterd door het opspringende water. Het kolkte hoog op. De zon maakte er een regenboog van op het water. Heel mooi!

Deze route door het park is korter en sneller dan om het park heen. De wegen zijn er beter onderhouden. Er moet echter entrée betaald worden om door het park te mogen rijden, vandaar dat we er op de heenreis omheen reden.

Onderweg zetten we onze gesprekken voort. Veel inwoners leven van de landbouw, voornamelijk kleinschalig, voor eigen consumptie, of individuele verkoop. Het verbranden van grond (gras) is gebruikelijk, omdat men denkt dat het goed is, terwijl het dat juist niet is, aangezien de micro-organismen erdoor doodgaan. In steden is er een ophaaldienst voor afval. Op het platteland verbrandt men restafval en gebruikt men organisch afval om compost te produceren. Dat promoot AEE ook. Voorafgaand aan bouw wordt er geen bodemonderzoek gedaan. De bouwmethode is anders dan wat ik gewend ben van Haïti, met minder dwarsbalken, betonijzer, pilaren. Natuurrampen die het meest voorkomen zijn droogte, landverschuivingen en soms overstromingen.

Andere organisaties werkzaam rondom Arua richten zich op de (sub)counties waar vluchtelingenkampen zijn. Hierdoor is er meer hulp beschikbaar voor vluchtelingen dan voor de oorspronkelijke inwoners van het gebied. AEE richt zich daarom juist op de gebieden waar andere organisaties niet werkzaam zijn. De scholen waar AEE mee werkt, zijn (of worden) overheidsscholen. De overheid stelt docenten beschikbaar. Het zijn lange dagen voor de leerlingen, van ’s ochtends vroeg tot ’s middags vijf uur. Ook zijn er veel kostscholen. De meisjes hebben net zulk kort haar als de jongens, om problemen en concurrentie te voorkomen.

Elektriciteit komt en gaat, hoewel het in theorie 24 uur per dag aanwezig zou moeten zijn, maar dat is afhankelijk van gebruik. Sommigen hebben zonnepanelen of generatoren. In steden is er stromend water. Verder vangt men regenwater op, of maakt men gebruik van waterpompen of rivieren.

We volgden de Kampala-Misindi weg. De omgeving werd groener. Om acht uur ’s avonds kwamen we aan in Luweero, waar we overnachtten bij Luweero Diocese Guesthouse, een oase van rust. Gebouwen (huizen en winkeltjes) langs de weg hebben veelal een trapgevel vorm.

Ziekenhuizen zijn er van de overheid en privé. De laatste categorie is verdeeld tussen initiatieven van de kerk of gemeenschap (lage prijs) en dure privé klinieken. De laatste zijn vaker van betere kwaliteit. Er zijn weinig psychologen. Sociale werkers bieden meer mentale steun dan psychologen. Oeganda is halverwege januari ebolavrij verklaard. Iemand sprak ons aan tijdens het ontbijt om te vragen of hij per email een boek met ons mocht delen, over geloof en leven. Bijzondere ontmoetingen.

Deze ochtend bezochten we Kkungu, waar in 2019 een school is gerepareerd. Vele fietsen langs de weg, die voorheen als taxi werden gebruikt, maar nu minder wegens de komst van motoren. De school in Kkungu wordt gebruikt voor kleuteronderwijs en basisonderwijs. Er ligt een mooi grasveld, er staan schommels en ander spelmateriaal op een zandstuk. De kleuters kwamen naar buiten en wouden ons een hand geven. De lokalen waren heel mooi aangekleed, met ‘magische woorden’ op de muren (alsjeblieft, dankjewel, sorry), ‘geweldige dingen beginnen hier’, mooie gekleurde tafels en stoelen, van alles aan de muren. We bekeken ook de basisschool, in hetzelfde gebouw. Daar zijn door World Servants vloeren aangelegd, hoewel ze alweer in slechte staat verkeren. Mooie teksten op bordjes in de tuin: geweld is verkeerd (dit terwijl de naam van het dorp verwijst naar vroegere wurgingen...), delen betekent zorgen voor een ander. Ook op de buitenmuren staan lessen en woorden geschilderd.

We spraken met de directrice, die zei: “Hier hechten mensen geen waarde aan onderwijs. Je moet een ouder ervan overtuigen om kinderen naar school te sturen, aangezien ze zelf overleefd hebben zonder school. De kinderen komen als er spelmaterialen zijn.” Ze zijn tevens van plan gratis lunch te verschaffen, waarvoor ze zelf voedsel kweken op de grond die bij de school hoort, omdat de kinderen thuis niet altijd eten krijgen. Het feit dat de vloeren nu van beton zijn en niet langer onverhard, is een verschil met de situatie thuis en moedigt kinderen aan om te komen. “De kinderen zijn nu netter. De lesomgeving was stoffig en is nu verbeterd. Leraren wilden hier niet komen, maar nu komen ze maar al te graag. De gemeenschap waardeert het gebouw.” Het wordt ook voor dorpsvergaderingen gebruikt. De aanwezigheid van de groep deed hen realiseren dat blanke mensen ook kunnen werken, en dat ze elkaar kunnen helpen, ook bij anderen thuis. “Het is goed om te helpen, lief te hebben, dienen. Levens zijn veranderd. Kinderen krijgen zelfvertrouwen en houden hun hoofd hoog.”

Onderweg van Kkungu naar Kampala had ik zowaar de gelegenheid om iemand te ontmoeten van de administratie van de universiteit waar ik een online opleiding volg. Vandaar ging het naar het kantoor van AEE in Kampala, voor een afsluitend gesprek met de beide mannen die de reis samen met ons hadden afgelegd, plus twee andere collega’s die we op kantoor ontmoetten. Het begon keihard te waaien en regenen en het was daarna ook prompt weer windstil en droog.

AEE is opgericht in 1970. Recent hebben ze een nieuwe visie aangenomen: ‘transformed lives in Christ through the empowered church’. Het hoofdkantoor is in Nairobi, Kenia. In total zijn er 17 kantoren, waarvan 14 in Afrika, 1 in Australië, 1 in Engeland, 1 in Canada. In Oeganda runt AEE momenteel drie vakscholen en een kliniek.

We spraken over de impact van COVID-19. Oeganda had een van de langst durende lockdowns, met twee jaar geen school, verplicht thuisblijven, toegenomen mentale gezondheidsproblemen, zelfmoord, tiener zwangerschappen, misbruik, huiselijk geweld, kindermisbruik, armoede, handels die sluiten, schoolverlating. Daarom wil AEE mensen in ieder geval een beroep leren, zodat ze toch een bron van inkomsten kunnen creëren.

Aan het eind van de middag werden we bij Namirembe guesthouse afgezet, vanwaar we een ongelooflijk mooi uitzicht hadden over de stad, prachtig. Genieten op het balkon. Tot laat waren de geluiden van het verkeer te horen. Het tuterde en bruiste overal. Het is bijzonder dat er zoveel talen zijn in één land, dat landgenoten elkaar niet kunnen verstaan.

We hadden zowaar ons programma al op vrijdag afgerond in plaats van op zaterdag, dus nu hadden we een vrije dag. De chauffeur ging met ons op pad. Eerst naar Bulange Royal Building/Buganda Parliament. Een gids liep met ons mee om uitleg te geven. Het Parlement en Mengo paleis horen bij het Buganda koninkrijk. Het gebouw is tussen 1953-1955 gebouwd en ligt 1 mijl van het paleis, te bereiken via een rechte weg. We keken dus uit op het paleis. Aan beide kanten van die weg zijn bomen geplant. De jonge koning (hij werd koning toen hij 1 jaar was) zorgde voor die bomen en fietste er rond, waarbij hij zwaaide naar mensen, die de weg daarom ‘De koning houdt van me’ hebben genoemd. Aan deze weg staan eveneens 56 totems van de 56 clans van het Buganda volk. Het parlement is gebouwd na een bezoek van de koning aan Belfast, Ierland. Voor het gebouw staat een standbeeld van een koning. Op het dak zaten marabu vogels.

Binnen hingen aan de wanden afbeeldingen van de totems van de clans. Elke clan moet het dier of voedsel van hun totem respecteren. Zij mogen die niet eten, moeten het beschermen en kunnen niet met iemand uit dezelfde clan trouwen, aangezien die als familie wordt beschouwd.

Het parlement bestaat uit 150 personen. De huidige koning is de 36^e koning sinds het ontstaan van het koninkrijk, maar slechts de 5^e of 6^e sinds de bouw van het parlement. Afbeeldingen van deze vijf koningen hingen aan de muren. De koning beslist wie er in het parlement komt. Hij benoemt hiervoor mannen of vrouwen, die ingezworen worden met een speer en schild. De mannen moeten tevens pushups doen om hun kracht te tonen. Ze worden geselecteerd op basis van hun onderwijs, leeftijd (ouder dan 40) en rijkdom. Geld is nodig zodat ze met eigen middelen wegwerkzaamheden en andere taken kunnen verrichten. Het parlement heeft geen politieke functie. Acht keer per jaar vinden er vergaderingen plaats, maar de koning is er slechts tweemaal bij. De troon wordt speciaal binnengebracht voor iedere vergadering.

Vervolgens reden we de ‘koninklijke mijl’ naar Mengo paleis. Mengo is de naam van de heuvel waarop het paleis ligt. Kampala is gebouwd op zeven heuvels en genoemd naar impala’s: de stad van impala’s. Aan beide kanten van de weg de totems en bomen. Halverwege een rotonde om een poort heen. Die poort gaat alleen open voor de koning. Hij rijdt dus niet om de rotonde heen, maar gaat rechtdoor via de poort.

Ook bij Mengo palace kregen we uitleg van een gids. We mochten het gebouw niet in. Dit paleis was vroeger de woonplaats van de koningen van Buganda, een koninkrijk dat al meer dan 1.000 jaar bestaat. In totaal zijn er vijf koninkrijken in Oeganda. Het paleis is gebouwd in 1885, maar sinds 1966 hebben er geen koningen meer gewoond, aangezien zij niet in een gebouw kunnen wonen waar bloed vergoten is. In 1966 is het paleis aangevallen. Een van de koningen verzamelde mooie auto’s. Zijn minister president, Milton Obote, plande een coup met hulp van Idi Amin, de leider van het leger. Hij viel het paleis in 1966 aan. Koning Mutesa 2 vluchtte daarop naar London. Het paleis veranderde in een militaire vesting. Het koninkrijk van Oeganda werd een republiek.

Er zijn nog restanten te zien van auto’s van koning Mutesa 2. Het terrein is enorm uitgestrekt. Naast het paleis staan barakken van soldaten. Dat is waar nu familie woont van de koninklijke garde. De gebouwen verkeren echter in slechte staat en er worden nieuwe appartementen gebouwd voor de familieleden. Er wonen dus allemaal mensen naast het paleis. Er staan bomen met avocado’s, jackfruit, bananen. De bast van bomen gebruiken ze als handwerk, om op te schilderen. Die wordt platgeslagen, uitgerekt en beschilderd.

We liepen over een prachtig grasveld tussen de bananenbomen, onvoorstelbaar midden in de stad. Toen verscheen er een tunnel in zicht, met vijf ruimtes erin. Dit is gebouwd met financiering van Israël, aanvankelijk als wapenopslag. Idi Amin heeft deze ruimtes echter gebruikt om intellectuelen te martelen. Ingenieurs, artsen en advocaten werden opgepakt omdat zij een bedreiging voor hem vormden, aangezien hij zelf geen onderwijs genoten had. De vloer van de ruimtes ligt hoger dan de tunnel zelf. In die tunnel lag water dat onder stroom stond. De ventilatiegaten in de ruimtes waren dichtgemaakt. In elke ruimte werden zo’n 50 mensen geplaatst. Zij werden gemarteld, kregen geen eten of drinken, geen lucht. Ze werden dus doodgemarteld, stikten of verhongerden. Buiten de tunnel stonden gewapende wachten. Maar liefst 300.000 personen zijn hier overleden, in een tijdspanne van slechts acht jaar (1972-1980). Niemand overleefde. De lichamen werden gedumpt in Lake Victoria of in de rivier de Nijl. Verschrikkelijk, niet voor te stellen. Geen woorden voor.

Daarna zouden we naar Kasubi tombes/graven, een UNESCO erfgoedsite. Daar zijn we ook geweest, maar het complex werd verbouwd en was gesloten. Dus reden we naar Uganda Museum. Daarna hebben we geluncht bij Ibamba restaurant, naast het museum. De chauffeur vertelde ons over werkloosheid van opgeleide mensen. Pensioenvoorzieningen zijn ook maar beperkt aanwezig, enkel voor ambtenaren.

We sloten de dag af met een bezoek aan Uganda bookshop, waarbij we langs de entrée naar de presidentiële gebouwen kwamen en de kantoren van diverse ministeries. Daarna nog heerlijk op het balkon gezeten bij Namirembe guesthouse. Het was nog steeds een drukte van belang op de avond, met een onophoudelijke stroom auto’s, geluiden van verkeer, getoeter, muziek, kerk, moskee.

Zondagochtend zat ik buiten te wachten op Peter, die me had uitgenodigd om mee te gaan naar de kerk. Hij had twee van z’n kinderen bij zich en een neefje. We bezochten de kerk van een dominee die een vriend van hem is, Aflame Global Ministries in Nakawa. We reden een pad in dat achter wat andere gebouwen leidde. Geen grote kerk. Weinig ventilatie, eigenlijk alleen de open deur. Lichtblauwe kleden op de wanden en het plafond. Vier dames stonden op het podium te zingen. Prachtige liederen, hele goeie stemmen. Iemand kwam het podium op en sprak over ‘je wint altijd’. Het doel van de kerk werd verduidelijkt: om elk leven te laten tellen. Jouw leven telt. Deze gemeente heeft een bijzonder jaar, met elke dag vasten en gebed. De zondag na onze komst zou er een speciale dienst van gebedsgenezing zijn.

Naast het Namirembe guesthouse staat een kathedraal, waar ik even naartoe liep. Maandag heb ik rustig in het guesthouse doorgebracht, werkend vanaf m’n kamer. Ik werd vroeg gewekt door de oproep voor gebed vanaf de moskee. ’s Avonds kwam Peter me halen om me naar het vliegveld te brengen. Hij was een levend voorbeeld van het jaarthema van World Servants: ‘serve beyond expectations’. Hij vertelde me nog meer over het andere werk van AEE. Het programma met Red een Kind is gericht op onderwijs en livelihoods. Onderwijs gaat om kwaliteit, training van docenten, maar ook opvoeding van kinderen door ouders. Livelihoods heeft te maken met ‘zelf-hulp groepen’, samen sparen en leren.

Ik checkte in voor de vlucht van middernacht. Vele passagiers werden begeleid door International Organisation for Migration (IOM). We legden de 6.378 kilometer in 8 uur tijd af en landden vroeg in de ochtend op Schiphol. Vanuit het raam zicht op lichtjes en sterren. Van 30 naar 0 graden. Zonsondergang in Entebbe, zonsopgang in de trein. De reis gaat een stuk sneller dan van/naar Haïti. Het contrast is daarmee ook des te groter. Het blijft bizar dat je zomaar in een compleet andere wereld kunt staan.