Trauma en weerbaarheid

Trauma is iets dat iedereen wel meekrijgt in z’n leven, elk op een eigen manier. ‘Ieder huis draagt z’n kruis’, zoals een spreekwoord zegt. Vorige week had ik de bijzondere gelegenheid om een training bij te wonen om te leren omgaan met trauma en om weerbaarheid te bouwen (resilience in het Engels, waar ik geen goede Nederlandse vertaling voor kan vinden).

De training werd gegeven door STAR Haïti/Twomatizasyon ak Wozo, de organisatie met wie Church World Service een kantoor deelt. Ze reizen alle departementen rond voor deze training, die eveneens gegeven wordt aan Eastern Mennonite University in Virginia, Amerika. Na de aardbeving is dit programma aangepast aan de Haïtiaanse context en het boek vertaald in het Creools. In de afgelopen jaren heeft het STAR Haïti team vele mensen getraind en een selectie daarvan opgeleid als trainers. Een sterk punt van het programma is dat de trainers uit verschillende departementen komen en dat er een goede follow up is. De training die ik bijwoonde, vond in Dame Marie plaats, aan de uiterste zuidwestpunt van het land, in de provincie Grand Anse. Een reis van een uur of tien, elf rijden, dus we vertrokken in het weekend. Met z’n drieën vertrokken we uit Pétionville. In Les Cayes voegde zich een van de trainers bij ons en onderweg naar Jeremie nog twee. Alle drie wonen ze in Grand Anse zelf. Na Jeremie was het nog twee uur rijden naar Dame Marie, waar we met z’n zessen gastvrij ontvangen werden in het huis van een senator.

Het zangtalent en de rol van muziek in de Haïtiaanse cultuur wordt ook tijdens een training direct duidelijk. De trainers bleken ook goede dirigenten te zijn die de deelnemers in canon zang leidden en diverse liederen leerden. De training begon dan ook met zang, tijdens het wachten op alle deelnemers, die uit verschillende dorpen in de omgeving kwamen. Ieder kreeg een eigen naam uit te kiezen speciaal voor deze week (hoe wil je dat we je noemen?). Het doel van de training is drieledig: weten wat trauma is, hoe trauma een mensenleven beïnvloedt, hoe je weerbaarheid (resilience) kunt bouwen. Op maandag leerden we trauma definiëren als een wond, veroorzaakt door een schok. Alle trauma komt voort uit een vorm van geweld, hetzij verbaal, fysiek, structureel, natuur, oorlog of anderszins. Verschillende vormen van trauma werden besproken en een ieder moest z’n leven als een rivier optekenen en traumatische gebeurtenissen benoemen. Er zijn verschillende manieren waarop iemand kan reageren in gevaar; vechten, wegrennen, verstijven, en ook daar werd op ingegaan, evenals de rol die ons brein speelt bij die verschillende reacties op gevaar.

Dame Marie is een rustig dorp, gelegen aan zee, waar we mooi ’s avonds konden rondwandelen. De vijf heren van mijn gezelschap wisten overal wel een vriendelijk praatje te maken. Hier en daar kwamen we deelnemers aan de training tegen, die het ook waardeerden dat we hun dorp bezochten. Er is veel visvangst en ‘lambis’. Dit laatste komt uit grote schelpen, waar de stranden dan ook bezaaid mee liggen. Bootjes gehakt uit boomstammen, met zelfgemaakte zeilen erop, liggen aan de stranden, waar hier en daar varkens rond wroeten en kinderen zwemmen.

Dinsdag begonnen we de dag in een kring. Aan een ieder was gevraagd om met een symbool van trauma te komen, dus iets meebrengen of een tekening maken van iets dat voor ieder persoonlijk trauma voorstelt. Terwijl we de kring rondgingen en er heel persoonlijke verhalen gedeeld werden van soms hartverscheurende trauma’s, werd er menige traan gelaten. Iets dat niet altijd cultureel geaccepteerd wordt, maar wel een goede manier is om trauma te verwerken, zowel voor mannen als vrouwen. Het is duidelijk dat inderdaad ieder huis z’n kruis draagt.
Tussendoor werden er gedurig ademoefeningen/ontspanningsoefeningen gehouden. Verder keken we deze dag naar de manieren waarop trauma een mensenleven beïnvloedt, onderscheid makend tussen emotionele gevolgen, spiritueel, gedachten, gedrag en fysiek. De ervaringen van een slachtoffer, niet genezen trauma en de gevolgen daarvan. Kort samengevat wordt onverwerkt trauma op de een of andere manier overgebracht; hetzij op jezelf, hetzij op anderen. Hierdoor kan een slachtoffer veranderen in een agressor, als het trauma op een ander (of op jezelf) afgereageerd wordt. Op deze manier ontstaat er een vicieuze cirkel van geweld. We keken naar wat een mens gevangen houdt in de cirkel en ook wat iemand kan helpen om uit de cirkel te komen. De dag werd geëindigd met een stukje theater om de vicieuze cirkel uit te beelden in de contexten van familie, organisaties, gemeenschap en land.

Wegens beperkte elektriciteit konden we ’s avonds weinig werk doen, hoewel we wel telefonisch een tweede ronde sollicitatiegesprekken hebben gehouden. Het was niet erg om zo ‘verplicht’ wat afstand te nemen van werk en in plaats daarvan de tijd door te brengen in een fijn gezelschap met goede gesprekken, wandelingen door het rustige dorp, en in een goede en gemoedelijke sfeer ’s avonds luisteren naar gitaarmuziek van drie van m’n reisgenoten. Dat is echt genieten; de muziek. Zodra iemand een gitaar oppakt, voegen zich anderen bij hem om mee te zingen. Wat een rijkdom.

De derde dag begonnen we opnieuw in een kring. Dit keer werd een ieder gevraagd om op een schaal van 1 tot 10 een ‘temperatuur’ aan te geven van hoe we ons voelden die dag; een manier om ons welzijn te ‘meten’. Verder werd die dag gewijd aan het doornemen van verschillende stappen op het pad naar genezing. De eerste stap is waarheid; het erkennen en accepteren van wat er gebeurd is. Erover praten, het uiten. De tweede stap is genade; vergeving voor degene die je zeer heeft gedaan. Er werd uitgebreid ingegaan op vergeving, wat het is en wat het niet is en diverse niveaus ervan. De derde stap is gerechtigheid/justitie en de vierde stap vrede. Alle vier deze stappen samen leiden tot verzoening.

’s Avonds reden we naar Anse d’Hainault, gewoon een bezoekje brengen aan dit dorp wat zuidelijker gelegen aan de kust. Hier was ik in februari een aantal dagen in het kader van een ander programma. We reden het dorp wat rond en liepen bij de haven, met vissersbootjes aan de kust, bergen die het water in reiken. Mooi, rustig, kalmerend. Op de terugweg stopten we in Bariadelle, waar een dorpsfeest gaande was. Een drukte van belang, allemaal mensen die eten en drinken verkochten aan een pad langs het water, met aan beide kanten woningen. Ergens klonk muziek vanaf een erf achter een aantal huizen. Een verschrikte kip landde prompt op mijn hoofd. Onderweg terug naar Dame Marie hielden de heren de sfeer er weer goed in, met allemaal verhalen. En ze gaan zo prachtig mooi en ontspannen om met de mensen die we tegenkomen. Voor ieder een vriendelijke groet. Een oude man met een mand mango’s, ‘lanm veritab’ en andere producten werd staande gehouden en gevraagd om een aantal van zijn verse producten. Een motorrijder werd gestopt, die een gigantisch formaat vis achterop z’n motor had gebonden en er werd gevraagd waar hij de vis vandaan had, wat hij kostte en of ze wel een foto van de vis mochten maken. Terug in Dame Marie opnieuw een avond van muziek, gitaar en zang.

Donderdag begon met een activiteit op de binnenplaats van de school; de roep van diverse dieren. We kregen elk een dier ingefluisterd en kregen de opdracht om met onze ogen dicht en het geluid van het dier nabootsend het plein rond te lopen op zoek naar onze mede-dieren. Dus zo liep ik blaffend over een schoolplein in Dame Marie mijn mede-honden te zoeken in een luide kakofonie van gekakel, gemiauw, geblaf, geloei, geblaat, gehinnik en een enkele kukeleku van een eenzame haan. Ik hoorde meer geblaf en we wisten elkaar als honden te vinden. Het idee van de oefening? Van verdwaald, verloren of alleen naar het vinden van je groep. Elkaars geroep horen, niet enkel gericht zijn op je soortgenoten, maar ook op de eenzame haan letten die wellicht je hulp nodig heeft.
Deze dag stond in het kader van het bouwen van ‘resilience’; weerbaarheid, of veerkracht. Resilience is de capaciteit om te buigen maar niet te breken. Riet is het symbool van resilience, in het Creools wozo genaamd. Vandaar de naam Twomatizasyon ak Wozo voor dit programma. Ons sociale netwerk helpt ons om resilience te bouwen; familie, school, kerk, vrienden. Ook onze persoonlijke karakteristieken, ervaring, onderwijs, opvoeding, leeftijd, geloof, vertrouwen, flexibiliteit, zelfvertrouwen en een manier om onze gevoelens te uiten. We kregen onze ‘levensrivier’ van maandag terug en kregen de opdracht erbij te schrijven wat ons door onze moeilijke momenten heeft geholpen. We bespraken manieren waarop getraumatiseerde mensen zichzelf kunnen helpen en manieren waarop we mensen die getraumatiseerd zijn, kunnen helpen. Erg belangrijk hierbij is het luisteren naar mensen. Ook spraken we over ‘compassiemoeheid’ en manieren om voor jezelf te zorgen. Een oefening genaamd ‘levenswiel’ maakte ons bewust van het belang van het zoeken van een balans in ons leven, met tijd voor werk, rust, eten, lichaamsbeweging, familie/vrienden, ontspanning, spirituele activiteiten en onderwijs/leren.
’s Avonds liep ik naar het water, ik zat naar de ondergaande zon te kijken, de boten op het water, de boomstammen bootjes op de stranden van schelpen. Ik kwam verscheidene deelnemers tegen van de training en maakte een praatje met hen. Een goede omgeving voor een goede training.

De laatste dag van de training begon opnieuw in een kring. Dit keer had ieder een symbool van hoop meegebracht. We kregen uitleg over een model om te kijken waar wij ons zelf bevinden in de cirkel van geweld en in het doorbreken daarvan. Dus je bewust zijn van wat je eigen trauma is, wat voor gevolgen dat heeft voor jezelf of voor anderen, welke stappen je al hebt ondernomen om hiermee om te gaan en eruit te komen. Vervolgens nog een case study en iedere deelnemer heeft een actieplan moeten inleveren. Het idee is namelijk dat alle deelnemers deze training delen met anderen. Het is natuurlijk heel verrijkend voor ons persoonlijk, maar het effect zal veel breder verspreid worden als we dit delen met de mensen om ons heen. Het doel is om vrede te bouwen. Het bijzondere van deze training is dat het iedereen raakt en daadwerkelijk helpt in beter samenleven, in vrede. Een ieder van de deelnemers realiseert het belang om deze training toe te passen en te delen. Het heeft ook een onmiddellijk impact, want gelijk gedurende de week al zijn er mensen geweest die in dialoog zijn gegaan met mensen met wie ze in conflict waren om verzoening te zoeken. ‘Een vijand is iemand wiens verhaal/geschiedenis we nog niet hebben gehoord,’ zo werd ons gezegd. Een onmiddellijk praktisch toepasbare training die een samenleving beter kan doen samenleven, op alle niveaus; individueel, familie, school, kerk, organisaties, gemeenschap, enz.
Een goede sfeer bij de training, zowel onder de 30 deelnemers als de 4 kundige trainers die een heel interactieve en participatieve methode gebruikten.

De training zat er op. Jeremie wordt de stad van dichters genoemd, of Grand Anse het departement van dichters en dat bleek ook in Dame Marie. Een van de deelnemers heeft in de loop van de week een gedicht geschreven over het thema ‘wozo’. Twee heren uit ons reisgezelschap hebben een lied geschreven over ‘luisteren’. De training vond plaats in Ecole Notre Dame de Fatima, een school vanwaar we de boten op zee zagen varen en toekeken hoe geoogste cacao in de straten te drogen werd gelegd.

De laatste dag eindigden we vroeger dan de andere dagen, dus we vertrokken nog dezelfde dag uit Dame Marie. Buiten Jeremie brachten we een bliksembezoek aan familie in Kafou Sanon (de ouders van mijn huisgenoten) en natuurlijk moest er in Jeremie de plaatselijke specialiteit ‘konparet’ gekocht worden, een soort zoete koek. Ook kon ik niet thuiskomen zonder chocola mee te brengen waar warme chocolademelk van gemaakt wordt, wat hier vaak als ontbijt gedronken wordt. Onderweg naar Les Cayes zetten we de trainers af in de buurt van hun bestemmingen, tot we met z’n drieën overbleven. We overnachtten in Fond des Negres. De groene omgeving, bergen en rivieren blijven een mooie omgeving om doorheen te rijden.

Zaterdag reden we verder naar Port-au-Prince. Onderweg bezochten we een missie in de buurt van Leogane. ’s Middags kwamen we weer veilig en wel thuis aan, na een hele goede week, die me tevreden stemt, met niet alleen een ontspannen, goede sfeer, fijn gezelschap en goede gesprekken, maar ook met heel wat geleerd, ideeën voor verdere toepassing en samenwerking en bewuster van de manier waarop we met elkaar omgaan en in gesprek gaan en ons leven leiden.

De volgende dag stond de kerkdienst zoals elke 5e zondag van de maand weer in het kader van familie. Hebben jullie je familie bij je, vroeg de predikant. Ik keek eens om me heen en telde het aantal kinderen dat op en naast me zat; vijf kinderen, allemaal neven en nichten van elkaar (of broers), van vier broers en zussen. Genoeg familie! De vakantieperiode is vaak een tijd waarin men bij familie gaat logeren, dus momenteel hebben wij ook een neef van de kinderen te gast. De dominee sprak over hoe liefde vergeving vraagt, wat mooi aansloot bij wat we eerder in de week hadden besproken bij de training.

Ons waterreservoir was leeg, dus moesten we emmers water gaan kopen een eindje verderop. Dan is 500 meter ver lopen… Twee emmertjes water halen. Gelukkig hebben we inmiddels het reservoir weer deels kunnen laten vullen door een vrachtwagen water te laten komen.

Ik kwam er pas zaterdag achter dat president Martelly maandag en dinsdag als nationale vrije dagen had afgekondigd. En woensdag ook, bleek later. Dit om ‘carnaval van bloemen’ te vieren. Normaalgesproken wordt er in februari carnaval gevierd, maar dit jaar vonden die festiviteiten plaats in Les Cayes in plaats van Port-au-Prince. Vandaar dat de president dit oude carnaval maar weer heeft ingesteld, dat plaatsvond van 29 t/m 31 juli in Port-au-Prince. Een van de redenen dat carnaval in februari niet in Port-au-Prince werd gehouden, is dat Champs de Mars, het stadscentrum met z’n vele pleinen en historische monumenten nog vol tenten stond. Dus tussen toen en nu zijn alle tenten verwijderd. Uiteraard zorgt dit carnaval voor heel dubbele gevoelens. Hoe komt de president aan een budget voor dit niet geplande carnaval, terwijl er zoveel andere, meer urgente noden bestaan in het land? Natuurlijk verdient iedereen wel eens wat ontspanning, maar op deze manier? En helaas gaan deze van oudsher culturele activiteiten vaak gepaard met geweld en moet er heel wat politie aan te pas komen. Dat is iets van alle landen. Hoe dan ook, ik had mijn werk al gepland en heb gewoon de hele week gewerkt. De president houdt van feesten, dat is duidelijk. Wat is prioriteit? Overigens is het volk wel tevreden met de manier waarop hij onderwijs aanpakt.

Deze week kreeg ik bezoek van de Missie van onafhankelijke Baptisten kerken, die in het Noordwesten werken. Een kennismakingsgesprek om over elkaars activiteiten en bezigheden te leren. Ik heb vertaald voor een groep Amerikanen die via MCC hier twee weken op bezoek waren en daarbij ook naar onze gezamenlijk partner FOPJ gingen. Verder hebben we een nieuwe collega aangenomen, dus per september krijg ik versterking.

Het is heet momenteel, niet warm, maar heet. De muggen op kantoor doen zich overdag aan me tegoed en ’s avonds word ik thuis opgewacht door een nieuwe groep hongerige muggen. Een krekelkoor zorgt voor wat muzikale achtergrond bij ons kantoor. Afgelopen week een halfjaar rapport afgerond voor een van onze partners. Weer leren omgaan met de nodige uitdagingen in een complexe wereld. Ik bracht een bezoek aan de organisatie CAD in Carrefour Feuilles, die me de grond lieten zien waar hun school en kindertehuis stond voor 12 januari. Het drie verdiepingen tellende gebouw is volledig ingestort, waarbij 5 van de 30 kinderen die er woonden zijn overleden. De 600 leerlingen waren gelukkig al naar huis. Deze wijk kent veel problemen en is verschrikkelijk vol gebouwd. Ik bezocht ook het terrein waar ze nu werken.

Als afleiding van het werk, was ik uitgenodigd voor een avondje eten bij een aantal vrienden. Twee gezinnen, met samen vijf zoons, dus de jongens konden zich maar op me uitleven. Ik werd aan het bananen en patat bakken gezet (nee, geen frituurpan…) en we hebben een gezellige avond gehad.

Vanochtend naar een vergadering met ASR en bijzonder bezoek uit Zuid-Amerika; OEA, Organisatie van Amerikaanse Staten en daarvan de Inter-Amerikaanse Commissie voor Mensenrechten (CIDH). Een interessante ontmoeting waarbij ASR leden de kans kregen om te vertellen wat voor werk zij doen en CIDH aangaf naar mogelijkheden van samenwerking te willen kijken. Dit is een delegatie die werkt op het gebied van kinderrechten in diverse landen van dit continent.

Op naar een samenleving waarin we minder trauma veroorzaken, meer weerbaarheid bouwen en beter met elkaar leren omgaan.